वर्ष २०८१ को ममाथि मेरो समीक्षा

२०८१ को शैक्षिक सत्रमा गरेका कार्यको आत्मसमीक्षा 

वर्ष २०८१ को ममाथि मेरो समीक्षा

शिषक भुपेन्द्र बिसी

श्री अमरज्योति माध्यमिक विद्यालय वीरेन्द्रनगर १२ सुर्खेत

म शिक्षक । शिक्षणको १२ वर्ष पूरा । नेपालको शिक्षा प्रणाली कस्तो छ, त्यो मेरो समीक्षाको विषय होइन । यहाँ मैले मैले एक वर्षमा शिक्षणका क्षेत्रमा गरेका कार्यलाई प्रस्तुत गरेको छु । यसलाई म आफै समीक्षा मान्न तयार छैन । तपाईँका सकारात्मक र कठोर दुवै प्रकृतिका प्रतिक्रियाहरु स्वीकार गर्ने छु । २०८१ को कार्यलाई २०८१ शब्दमा नै सीमित गरेको छु ।

शैक्षिक वर्ष २०८१ मा  जम्मा २१८ दिन विद्यालय सञ्चालन भएछ भने मेरो उपस्थिति २११ दिन रहेछ । 

कुनै पनि मानिस आफ्नो आलोचना सुन्न चाहँदैन । आलोचना सुन्न नचाहने मानिस आलोचना नगर्ने भन्ने पनि हुँदैन । मान्छे आलोचनाको स्वीकरणप्रति तीव्र विरोधी हुन्छ भने त्यसको प्रत्यारोपणमा भने तीव्र रोचक बन्छ । अर्थात आलोचक बन्नु मान्छेको धर्म हो । आलोचनाबाट बच्न चाहनु आदर्श हो, आलोचना स्वीकार गर्न नसक्नु आफूलाई चिन्ने प्रयास नगर्नु हो । यी मान्छेका साझा स्वभाव हुन् । आलोचना अस्वीकार गर्ने विषयमा आआफ्ना पृथक प्रवृत्ति देखिन्छन् । आलोचना गर्नेले आफ्नो आलोचना सहनुपर्ने हो तर त्यस्तो हुँदैन । महात्मामा गान्धीले आफ्नो पुस्तक सत्यको प्रयोगमा आत्मसमीक्षा विना आत्म सुधार असम्भव छ भनेका छन् । त्यसै गरी स्वामी विवेकानन्दले आफ्नो अन्तरआत्मालाई खोज्नु नै जीवनको सार हो, आत्म समीक्षा गर्ने व्यक्ति मात्र वास्तविक ज्ञानी हुन सक्छ भनेका छन् । यी भनाइलाई मनन गर्दा मान्छेको जीवनमा आत्मसमीक्षा आवश्यक छ ः आफैले आफैलाई सुधार्न, आफ्नो क्षमता पहिचान गर्न ।

मैले कक्षामा एक पटक भए पनि आफ्नो शिक्षण शैली, प्रवृत्तिका बारेमा विद्यार्थीका धारणा लिने गरेको छु । उनीहरुको नाम उल्लेख नगरी ससाना चिटहरु लिएर अध्ययन गर्ने गरेको छु । यसले मलाई बहुत ऊर्जा दिएको छ । कतिपय राम्रा प्रशंसाका कुराले आफ्नो पेसाप्रति गर्व गर्न लायक हुने रहेछ भने सुझावले आफ्ना अदृश्य कुरालाई छर्लङ बनाइ दिने रहेछ । विद्यार्थीहरुको अपेक्षाभिन्न भिन्न हुने रहेछन् । कतिपयले प्रशंसाका शब्द खर्चिए, कसैले सुझाव, कसैले अपेक्षा त कसैले सचेतता । जस बारेमा म अनविज्ञ थिएँ । त्यसका बारेमा विद्यार्थी सुझावले मेरो मन मस्तिष्का आभा ल्याइदियो । झङ्कार पैदा गराइदियो । उमङ्गित र आनन्दित बनाइदियो । मलाई सचेत बनाइदियो ।

कक्षाकोठा मेरो दिनचर्या हो । मेरो कार्य क्षेत्र हो । जीवनको आधार, पवित्रता, सम्बन्ध त्यसैसँग गाँसिएको छ । यस वर्ष मैले कक्षा ९ देखि १२ सम्म आठ ओटा समूहमा पढाउने अवसर प्राप्त भएको थियो । कक्षाकोठामा समूह कार्य, जोडी कार्य, परियोजना कार्य, सहकार्य र सहयोगको कार्यलाई प्राथमिकतामा राखेको छु ।  विद्यार्थी सङ्ख्या दृष्टिले सबै कक्षा कोठा ठुला कक्षाकोठामा पर्दछन् । यस वर्ष मैले अध्यापन गराउने कक्षामा सबै विद्यार्थीलाई अगाडि गएर बोल्ले अवसर प्रदान गरेको छु । अध्यापन गराएका सबै विद्यार्थीहरुले कक्षामा १ देखि ४ पटक सम्म पढेको वा दिइएको विषयमा आधारित भएर आफ्नो प्रस्तुति राख्ने अवसर पाएका छन् । हरेक दिन ४, ५ जना विद्यार्थीहरुलाई २,३ मिनेटको समयावधि दिएर कतिपय पाठका त कतिपय खोज गर्ने खालका विषयवस्तुहरु प्रदान गरेर बोल्ने मौका दिइएको थियो । मैले अघिल्लो आर्थिक वर्षको आधा बाँकी रहेका छ जना शिक्षकहरुको मेन्टरिङ कार्यक्रमलाई पूरा गरेँ भने २०८१, ८२ को लागि नयाँ चार जना नवप्रवेशी शिक्षकहरुलाई पेसागत सहायता उपलब्ध गराउने अवसर पनि प्राप्त गरेको छु । यसले पनि मेरो सिकाइको दायरा फराकिलो बनाउने बलियो आधार प्रदान गरेको छ ।

नेपाली विषयलाई प्रविधिको प्रयोगभन्दा अलि पर राखेर हेर्ने दृष्टिकोण आम मानिसमा देखिन्छ । म भने नेपाली भाषा शिक्षणमा प्रविधिको प्रयोगलाई जोड गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्दछु । मैले कक्षा ११ का विद्यार्थीहरुका लागि अनलाइन हाजिरी जवाफ प्रतियोगिता सञ्चालन गरेँ । कक्षा ९ का लागि पावरपोइनटबाट बनाइएको हाजिरीजवाफ प्रस्तुत गरेँ । आफूले बनाएका पावरपोइन्ट र शिक्षा तथा मानवस्रोत विकास केन्द्रले तयार पारेका श्रव्यदृश्य सामग्रीको उपयोग गरेँ । प्रविधिको प्रयोगलाई सहज बनाउन लागि विद्यालयमा छुट्टै आइसिटी कक्ष बनाउन पहल गरेँ र अहिले त्यो कक्ष निर्माण भएको छ । शिक्षणमा आइसिटीको प्रयोग गर्छु भन्ने शिक्षकहरुका लागि त्यो उपयोगी बनेको छ । सोचेअनुरुप कक्षामा सूचना तथा सञ्चार प्रविधिको उपयोग गर्न सकिएको अनुभूति अझैँ पनि हुन सकेको छैन ।

मैले यस वर्ष एउटा नौलो प्रयोग गरेको छु । कसैका लागि पुरानो पनि हुन सक्छ । मैले मेरा लागि मात्र नौलो भनेको छु है । कक्षा ९ मा र ११ मा मात्र । सबैभन्दा पहिला सिकाइ स्तर राम्रा भएका ८, ८ जना अगुवा विद्यार्थीहरु पहिचान गरेँ यसका लागि मैले त्रैमासिक परीक्षाको नतिजा र कक्षाका गतिविधिलाई आधार बनाएँ । छानिएका विद्यार्थीलाई आफूले काम लगाउन सक्ने विद्यार्थीहरुलाई छान्न लगाएँ । सबैले छनोट गरे । म शिक्षकले पनि सिकाइ स्तर कमजोर भएका र विद्यार्थीले छान्न नचाहने विद्यार्थीलाई मैलै छनोट गरेँ । यी समूहलाई नामकरण गरियो । अगुवा विद्यार्थीलाई एक खाली समयमा भोलि आफ्ना साथीहरुलाई पढाउने पाठको बारेमा १५, २० मिनेट जति सिकाएँ । उनीहरुलाई सामग्री उपलब्ध गराएँ । उनीहरुले त्यो पाठ शैक्षिक सामग्रीको प्रयोगसहित विभिन्न स्थानमा बसेर आफ्ना साथीहरुलाई सिकाए । यसलाई स्याटलाइट सिकाइ समूह भनिने रहेछ । मैले त्यो समूहलाई अझ बढी काममा लगाएँ । आफ्ना समूहमा साथीहरुको अक्षर सुधार, पठनप्रवाह कम भएका विद्यार्थीको पठन गति विकास, अनुशासन, कक्षा तया गृहकार्य परीक्षण आदि । कक्षामा मेरो विषय पढ्दा उनीहरु समूहअनुसार बस्थे । उनीहरुले पढाएको पाठको परीक्षा पनि लिए । उत्तरपुस्तिका पनि परीक्षण गरेर समूहका साथीहरुलाई पनि दिए । हरेक समूहले सह तथा अतिरिक्त कार्यकलापहरु सञ्चालन गरे समूहगत प्रतिस्पर्धाका रुपमा । उनीहरुले हिज्जे प्रतियोगिता, वक्तृत्वकला प्रतियोगिता, संवाद लेखन प्रतियोगिता, नेपाली टङ्कण प्रतियोगिता, हाजिरी जवाफ प्रतियोगिता, निबन्ध लेखन प्रतियोगिता सञ्चालन गरे । प्राप्त नजिताका आधारमा हरेक समूहले प्राप्त गरेका स्वर्ण, रजत, काँस्य पदका आधारमा समूहलाई पुरस्कृत पनि गरियो । कक्षा ११ को शिक्षा विषयका विद्यार्थीहरुको शैक्षिक सामग्री निर्माण कार्यशालाका सम्बन्धमा विद्यार्थीको तयारी पूरा भइसकेकाले २०८२ मा पूरा हुने देखिन्छ ।

एक दिन म विद्यालयमा अनुपस्थित थिएँ । भोलि पल्ट विद्यालय गएँ । हेड सरले भन्नुभयो, “म हिजो हजुरको कक्षामा गएको थिएँ । विद्यार्थीहरुले आफ्ना साथीहरुलाई राम्रोसँग सहजीकरण गरिरहेका थिए ।” यस भनाइले पनि त्यो कार्य ठिकै भयो भन्ने लागेर शब्दमा उतार्ने प्रयास गरेको हुँ । 

शिक्षकको पेसागत विकासका हिसाबले केही कार्य गरे जस्तो लाग्छ । यस वर्ष मैले आफ्नो दर्शनाचार्य अध्ययनलाई निरन्तरता दिइरहेँ । एउटा अुनसन्धानमूलक लेख प्रकाशन पनि गरेँ । दुई ओटा लेखहरु प्रकाशन उन्मुख छन् । नेपाल राष्ट्रिय शिक्षक सङ्गठनको शिक्षक स्मारिका र बुद्धिजीवी परिषद्को स्मारिकामा गरी २ ओटा लेख प्रकाशित भएका रहेछन् । साहित्य सिर्जनामा कमजोर मेरा हातहरुले केही केरकारको वातावरण पनि प्राप्त गरेका रहेछन् । यस वर्ष नेपाल राष्ट्रिय शिक्षक सङ्गठनको शिक्षक स्मारिका प्रकाशन समितिमा बसेर काम गर्न पाउँदा पनि एउटा नयाँ अनुभूति थपिएको छ । विद्यार्थीका लेखन तथा साहित्यलाई रुचि राख्न प्रेरित गर्दै उनीहरुको कविता छपाइका लागि पनि पहल गरेँ ।

मलाई मानव संसाधान विकास केन्द्र कर्णाली प्रदेशले रोस्टर प्रशिक्षकका रुपमा काम गर्ने अवसर दिएको छ । एकीकृत पाठ्यक्रम, नेपाली विषय र डिजिटल लिटरेसीको  रोस्टर प्रशिक्षक भएर सिक्ने सिकाउने मौका प्राप्त भयो । यसका लागि उक्त संस्थाप्रति आभार प्रकट गर्न चाहन्छु । मैले नेपाली विषयका दुई ओटा समूह र एकीकृत तालिमका छ समूह र डिजिटल लिटरेसीका चार समूहमा सहजीकरण गर्ने अवसर प्राप्त गरेको थिएँ । त्यसबाहेक अन्य सङ्घ, संस्थाबाट सञ्चालन हुने चार ओटा जति समूहमा सहजीकरणको अभ्यास प्राप्त गरेको थिएँ । वार्षिक शैक्षणिक योजना निर्माणका लागि नेपाल राष्ट्रिय चन्द्रगङ्गा माध्यमिक विद्यालयमा सहभागी हुँदा अनुभूतिहरुले पनि राम्रै पाठ सिकाएका छन् । 

यसै बिचमा एओएस विद्यालयको अवलोकन गरियो । आफ्नो अध्ययनका कार्य पूरा गर्नै शिलशिलामा सुर्खेतका १० ओटा जति विद्यालयमा पुगिएको रहेछ । कक्षा ११ शिक्षाका विद्यार्थीहरुसँग सहिदपार्कदेखि गोठीकाँडासम्मको पैदलयात्रा सम्पन्न गरियो । हलमा विद्यार्थीकै सक्रियतामा वक्तृत्वकला कार्यक्रम सञ्चालन गरी प्रतिवेदन लेखनको कार्यलाई व्यावहारिक बनाउने प्रयास गरियो । खाली भएका कक्षाका बालबालिकाहरुलाई ध्यानकर्षण गराउनेसम्बन्धी खेलहरुमा सहभागी बनाउने कार्य पनि गरियो । 

म विद्यालयको शिक्षक । त्यसको अतिरिक्त विद्यालयमा एउटा जिम्मेवारी पनि छ, सहायक प्रधानाध्यापक । यो यस्तो पद रहेछ, परिआएको बखत सहयोगी कर्मचारीदेखि प्रधानाध्यापकको समेत काम गर्ने । यो पदको कानुनी धरातल त छैन तर विद्यालयमा अत्यावश्यक । अत्यावश्यक हुनुको कारण यसभन्दा अघिल्लो दोस्रो वाक्य नै होला । विद्यार्थीका द्वन्द्व समाधान, अभिभावक सम्पर्क, समयतालिका निर्माण, परीक्षा सञ्चालन तथा व्यवस्थापन, नतिजा प्रकाशन, जनशक्ति व्यवस्थापन, इमिस व्यवस्थापन, अतिरिक्त एवम् अन्य कार्यकलाप सञ्चालनलगायत प्रधानाध्यापकले तोेकेका कार्यहरु गर्नुपर्ने । यस्ता काम दैनिक जस्तै लाग्ने गरेका छन् । १०, ४ बाहेकको अतिरिक्त समयमा काम गर्नु, ल्यापटपसँग घोत्लिनु मेरो दिनचर्या नै बन्यो ।

मैले राम्रै गरेँ म भन्न सक्दिनँ । मात्र मैले यत्ति गरेँ । यसभन्दा धेरै गर्न सकिन्थ्यो । यहाँ गरेका भन्दा गर्न नसकेका कार्यहरुको फेहरिस्त लामो देखिन्छ । सोच अधिक राखिन्छ । सोचलाई कार्यान्वयन गर्न समय, स्रोत, साधना, सहयोग, योजना चाहिने रहेछ । सबै सोच पूरा गर्न पनि नसकिने रहेछ । वर्षमा गर्न सकिने कामको विवरण तयार गर्ने र वर्षको अन्तमा आफ्नो समीक्षा आफै गर्ने हो भने पनि आफ्नो पेसागत विकासमा इट्टा थपिने रहेछ जस्तो लाग्छ ।

यस वर्ष सोचेअनुरुप कक्षामा सूचना तथा सञ्चार प्रविधिको अधिक प्रयोग गर्न सकिएन । सामग्रीको प्रयोग नुहने सधैँको जस्तो रोग यस वर्ष पनि बल्झिरह्यो । यस घाउमा केही मलम सूचना तथा सञ्चार पद्धतिको प्रयोगले गरे तापनि सन्तुष्ट हुन भने दिएको छैन । सबै कक्षामा आन्तरिक मूल्याङ्कनका सबै आधारहरु प्रयोग गर्न पनि सकिएन । विद्यालयमा सबै कक्षामा हस्तलेखन सुधारका कार्य सञ्चालन गर्ने, गजल प्रशिक्षण कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने, अनलाइन पत्रिका प्रकाशन गर्ने कार्य गर्न सकिएन । यस वर्ष कुनै पनि तालिममा सहभागी हुने अवसर प्राप्त भएन । हरेक शिक्षकका लागि आन्तरिक मूल्याङ्कन डायरी बनाइ उपलब्ध गराउन विगतको योजना फलदायी बनाउन सकिएन । आफ्नो कक्षा अवलोकन गराई पृष्ठपोषण प्राप्त गर्ने कार्यलाई कार्यान्वयन गर्न सकिएन । विद्यालयको नतिजालाई वेभसाइटमार्फत प्रकाशन गर्ने कार्यले सार्थकता पाउन सकेन । बाह्य मूल्याङ्कनमा विद्यार्थीको नतिजा कस्तो आउला, त्यो जिज्ञासाको विषय हो नै । तर कतिपय सन्दर्भमा जीवनका लागि उपयोगी कुरा कक्षामा आवश्यक हुँदा रहेछन् भन्ने लाग्छ । सकिएनहरुको ताँतीहरुमा सकियो, गरियो जस्ता कुराहरु छिद्रबाट घुसाइदिँदा पनि सकिएनहरुको क्रम भङ्ग गर्न सकिन्छ । 

केही मिठा र केही अनुभव गर्न नसकिएका अनुभवहरुसहित २०८१ लाई धेरै धेरै धन्यवाद । गरिएका कार्यहरुमा प्रत्यक्ष र परोक्ष रुपमा सहयोग सद्भाव देखाउनुहुने सबैप्रति हार्दिक नमन गर्दछु । नतिजासहतिको उच्च अपेक्षा र आकाङ्क्षासहित २०८२ साललाई हार्दिक स्वागत गर्दछु । केही नयाँ र फरक नतिजाका लागि पृथक योजना, प्रक्रिया र श्रमको आवश्यकता विगतका वर्षझैँ २०८१ पनि सिकाएको छ । २०८२ ले हरेक कार्यमा नवीनता र खुसी दिन सकोस्, विद्यार्थीकै परम हितमा कार्य समर्पित गर्न सकियोस् । नव वर्ष २०८२ हार्दिक शुभकामना ।